शेळीपालन - श्वासात व्यवसाय

              शेळीपालन - श्वासात   व्यवसाय  
महाराष्ट्राची ग्रामीण अर्थव्यवस्था : 

•अंदाजे ५५ % जनता ग्रामीण भागामध्ये राहते ,

• ग्रामीण अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने शेतीवर 

  अवलंबून आहे.   

• शेती मोसमी पावसावर अवलंबून,

• पावसाळा ऋतू जरी तीन महिन्यांचा असला तरी 

 प्रत्यक्षांत पावसाचे दिवस ४०-४५ असतात  

•उपलब्ध पाणी साठविण्याचे कसोशीचे प्रयत्न,   

§ धरणे

§ पाझर तलाव,

§ विविध प्रकारचे बंधारे उदा. कोल्हापुरी, वनराई इ.

§पाणी साठविणे आणि सिंचन सुविधा निर्माण करण्यासाठी सामाजिक आणि भौगोलिक मर्यादा,

• वैयक्तिक जमीन धारणा, हवामानातील बदल,रस्ते,औद्योगिक वसाहती इ.पायाभूत सुविधांची उभारणी ह्यांचा कृषि उत्पादनांवर  परिणाम.

•अंदाजे १८  % क्षेत्र  सिंचंनाखाली

    शेती आधारित पूरक व्यवसाय 

• गाई आणि म्हशी पालनाव्दारे दुध उत्पादन

• कुक्कुटपालन

• डुक्कर पालन / वराहपालन  

• मेषपालन  

• शेळीपालन  

• गोडयापाण्यातील मत्स्य व्यवसाय 

• रेशीम उत्पादन

• ससेपालन

• मधमाशा पालन   

                    दुध व्यवसायाच्या मर्यादा :

•गाई-म्हशींच्या वाढत्या किंमती

•गाई म्हशींमधील दिर्घ गाभण काळ 

•दुध चांगल्या स्थितिमध्ये  अधिक काळ टिकून राहण्याची क्षमता कमी त्यामुळे                  

 दुध साठवणीवर मर्यादा

•विक्रीसाठी दुसऱ्यांवर अवलंबून (उदा. सहकारी संस्था, खाजगी विक्रते, शासन)

•हंगामा नुसार दुधाच्या किमतींमध्ये चढ उतार

 कुक्कुटपालन

• मानवाचे खाद्य विषयक स्पर्धक

• मांस आणि अंडी उत्पादनासाठी विशिष्ठ प्रकारच्या घरांची आवश्यकता त्यामुळे बांधकामावरील  खर्च जास्त

• मांस आणि अंडी विक्रीसाठी दुसऱ्यांवर अवलंबून

• मर्यादित पशु वैद्यकीय सेवा उदा. रोगनिदान , सांसर्गिक रोगप्रतिबंधक लसीकरण इ.

•हंगामा नुसार अंडी व मांसाच्या किमतींमध्ये मध्ये चढ उतार

वराहपालन

•मानवाचे खाद्य विषयक स्पर्धक त्यामुळे  खाद्यावरील खर्च  जास्त  

•लोकांमध्ये मांसाची चव विकसित होणे गरजेचे  

•मांस विक्रीसाठी दुसऱ्यांवर अवलंबून

•विशिष्ठ प्रकारच्या घरांची आवश्यकता त्यामुळे बांधकामावरील  खर्च जास्त

• मांस खाण्यावर धार्मिक मर्यादा

गोडयापाण्यातील मत्स्य व्यवसाय

 •अनियमित पावसामुळे पाण्याचे दुर्भिक्ष

•विक्रीयोग्य स्थितीमध्ये अधिक काळ टिकून  

  राहण्याची क्षमता कमी त्यामुळे साठवणीवर मर्यादा

•मासे साठवणुकीसाठी  शीत गृह इत्यादी  पायाभूत

 सुविधांच्या मर्यादा.

ससेपालन

•लोकांमध्ये मांसाची चव विकसित होणे गरजेचे आहे.

•जिवंत ससे किंवा त्यांचे मांस हे सहज उपलब्ध होण्यासाठी त्यांची खरेदी-विक्री व्यवस्था विकसित होणे आवश्यक आहे.

मधमाशी पालन  

• मधमाशापालन विषयक तांत्रिक महितीचा 

   अभाव

• मर्यादित संघटित बाजारपेठ

• हंगामी व्यवसाय

रेशीम उत्पादन

•तंत्रज्ञान माहित होणे गरजेचे आहे

 

•मर्यादित सिंचन सुविधांमुळे मलबेरी झाडांच्या उत्पादनावर मर्यादा

 

•रोगमुक्त कोष उपलब्ध होणे गरजेचे आहे

•कोषांच्या खरेदी- विक्रीसाठी सुलभ व्यवस्था होणे गरजेचे आहे

मेंढीपालन

•मेंढ्या चरणारी जनावरे  आहेत

•  वाढते शहरीकरण, औद्योगिकरण, पायाभूत सुविधांचा (रस्ते-धरणे इ.) विकास ह्यामुळे चराऊ क्षेत्र कमी होत आहेत 

•मर्यादित आरोग्य सुविधा (उदा. जंतनाशक औषधे, सांसर्गिक रोग प्रतिबंधक लसीकरण इ.)

• लोकरीला शाश्वत बाजारपेठ उपलब्ध होणे आवश्यक 

• पूर्णतः असंघटीत व्यवसाय

•कालानरूप व्यवसायाच्या आधुंनिकरणाचा अभाव

शेळीपालन

 • शेळी बहुपयोगी जनावर 

• दुध, मांस, कातडे, विविध प्रकारचे केस, आणि शेतीसाठी 

 उत्तम प्रकारचे सेंद्रिय खत, दुर्गम पर्वतीय क्षेत्रामध्ये 

  वाहतुकीसाठी उपयोग .

• दुधासाठी शेळी हा उत्तम पर्याय, म्हणून शेळीला गरीबाची

  गाय असे कौतुकानी  गौरविले जाते

शेळीपालन (पुढे चालू )

• शेळीपालन  हा भूमिहीन, शेतमजूर आणि आदिवासी विशेषतः महिलांचा उपजिविकेचा व्यवसाय आहे

• शेळ्या विविध झाडा-झुडपांच्या पाला, बाजारातील शिल्लक राहिलेला भाजीपाला , स्वयंपाकघरातील उरलेली भाज्यांचे अवशेष ह्यांवरसुद्धा  गुजराण करू शकतात. 

• शेळ्यांना विशिष्ट प्रकारच्या घरांची आवश्यकता नसल्यामुळे  शेळी पालकांच्या घरातील कोपऱ्यामध्ये किंवा इतर जनावरांबरोबर राहू शकतांत.

शेळीपालन  (पुढे चालू)

•शेळीचे मांस सर्व  धर्म / जाती जमातीचे लोक आवडीने खातांत त्यामुळे शेळीच्या मांसाला खात्रीची  बाजारपेठ उपलब्ध आहे.   

•इतर मांस उत्पादक जनावरांशी / कोंबड्यांशी तुलना  करता  शेळ्यांच्या मांसामध्ये चरबीचे प्रमाण  कमी   आढळते,

विविध प्रकारच्या  शिजवलेल्या मासांमधील अन्न घटक ( प्रती १०० ग्रम्स)
अन्नघटक	शेळी	कोंबडी	गाय	डुक्कर	मेंढी
उष्मांक	१२२	१६२	१७९	१८०	१७५
स्निग्घता (ग्रम्स)	२.६	६.३	७.९	८.२	८.१
संतृप्त स्निग्धाम्ल  (ग्रम्स )	०.७९	१.७	३	२.९	२.९
प्रथिने (ग्रम्स)	२३	२५	२५	२५	२४
कोलेस्टीरोल  (ग्रम्स)	६३.८	७६	७३.१	७३.१	७८.२

वाढती आर्थिक सुबत्ता, वाढते शहरीकरण, लोकांच्या  बदलत्या आहार विषयक सवयी ह्यामुळे शेळी मांसाला वाढती मागणी आणि त्यामुळे  शेळी मांसाचे  सतत वाढते भाव.

शेळीपालन  (पुढे चालू)

• शेळ्या विषम (अति पर्जन्यमान, कोरडे, दमट , गुजरात, राजस्थानांतील वालुकामय प्रदेश,हिमालयासारख्या थंड)  हवामान, दुर्गम पर्वतीय प्रदेशांत राहू शकतात. परंतु कोरडे हवामान शेळीपालनांस अधिक पोषक असते. 

•   इतर कोणत्याही जनावरांपेक्षा उष्ण हवामान सहन करू शकतात म्हणून राजस्थानांतील वालुकामय प्रदेशांत शेळीपालन व्यवसाय मोठ्या प्रमाणत केला जातो.  म्हणून असे म्हणता येईल कि जेथे अन्य कोणतीही जनावरे पाळण्यांस मर्यादा पडतांत तेथे शेळीपालन हा उत्तम पर्याय आहे.

• शेळ्या कमी प्रतीच्या चाऱ्यावर गुजराण करू शकतात किंवा असे म्हणता येईल की इतर जनावरांशी तुलना करता ते कमी प्रतीच्या चाऱ्याचे मांस अथवा दुधांत अधिक चांगल्या प्रकारे आणि कमी किमतीमध्ये रुपांतर करतांत. त्यामुळे शेळ्या पाळणे अधिक किफायतशीर असल्यामुळे त्या गरीब शेतकऱ्यांना जवळचा  प्राणी  वाटतो.

  शेळ्या त्यांच्यावरील केलेल्या आर्थिक गुंतुवणूकीवर प्रती शेळी अधिक नफा देतांत

शेळीपालन  (पुढे चालू

•शेळीचे दुध पौष्टिक, पचायला सोपे

•शेळीच्या दुधांत औषधी गुणधर्म असल्यामुळे  ज्यांना पचनसंस्थेचे  विविध    विकार [उदा. पित्त (Acidity) , आतड्याचे व्रण ( IntestinalUlcer), यकृताचे विकार, पित्ताशयाचे विकार (Biliary Disorders)  इ.)] , श्वसन संस्थेचे विकार  उदा. दमा (Asthama) तसेच कर्करोग इत्यादीसाठी उत्तम गुणकारक असल्यामुळे डॉक्टर  शेळीच्या दुधाची शिफारस करतांत.

•ज्या व्यक्तींना गाय /म्हशीच्या दुधाची अलर्जी  असते त्यांना शेळीचे दुधामध्ये विविध प्रथिने असल्यामुळे मानवते.

शेळीपालन  

•शेळीच्या दुधातील चरबीचे (स्निग्ध ) कण लहान असल्यामुळे ते पचायला सोपे जाते.

पशु	चरबीची                                                       (स्निग्धता) टक्केवारी  %	एक मिलीलीटर दुधामधील मधील चरबीच्या (स्निग्ध ) कणांची संख्या	चरबीच्या                        (स्निग्ध ) कणांचा आकार ( मायक्रोन)	चरबीच्या (स्निग्ध ) कणांचा व्यास ( मायक्रोन)
होलस्टीन गाय	३.६०	४८ ,००,०००	७५	२.५०
जर्सी गाय	५.४०	२७ ,६०,०००	२१०	३.७५
शेळी	३.५०	९२ ,००,०००	३८	१.६९

 शेळ्यांवरून आलेल्या म्हणी /वाक्यप्रचार

•शेळी जाते जीवानिशी खाणारा म्हणतो वातड(केलेल्या कामाचे कौतुक नसणे)

•शेळपट माणूस ( भित्रा माणूस)

•शेळीच्या शेपटाचा ना लाज राखायला उपयोग ना माशा मारायला उपयोग                  ( एखाद्या उच्च पदस्थ व्यक्तीला फक्त पद असणे परंतु निर्णयाचे अधिकार नसणे) 

महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेमध्ये शेळ्यांचे स्थान

•सन २०१२ च्या (१९ व्या ) पशुगणनेनुसार  महाराष्ट्र राज्यामध्ये ८४.३५ लाख शेळ्या असून राज्याचा अखिल भारतीय स्तरावर ६ वा क्रमांक आहे.

• शेतमजूर, अल्प आणि अत्यल्प भूधारक, आदिवासी ह्यांच्या उपजिविकेचा एक प्रमुख व्यवसाय

• अंदाजे २० लाख कुटुंबे शेळीपालनावर अवलंबून आहेत.

• मांसाची मागणी सातत्याने वाढत आहे , भारतीय आहार संस्थेच्या (NIN)  शिफारशीनुसार दरडोई दरवर्षी ११ किलो मांस मिळणे आवश्यक आहे परंतु सध्याची उपलब्धता ५ किलोपेक्षाही (सर्व प्रकारच्या जनावरांचे मांस धरून) कमी आहे .

 शेळीपालनाविषयक शिफारशी  

Øजातिवंत बोकडांव्दारे  पैदास

Ø  शेळीपालनाशी संबंधित घटकांची उन्नत व्यवस्थापन पद्धतींचे अवलंबन करण्यासाठी वर्धनक्षमता वाढविणे

Ø वेळेवर पशु आरोग्य सुविधा ( रोग निदान, जंत आणि बाह्य परोपजीवी ह्यांचे नियंत्रण, दैनदिन औषधोपचार इ.) उपलब्ध करून देणे,

Ø  शेतबांध, सार्वजनिक चराऊ राने येथे चारा झुडपे - वृक्ष लागवडीसाठी संबंधित शासकिय विभागांना, शेतकऱ्यांना प्रोत्साहित  करणे

Ø उन्नत चारा पद्धतींबाबत शेळीपालकाना माहिती देणे

Ø शेळ्यांची खरेदी-विक्री जिवंत वजनावर करणे

Øचारा उपलब्धतेनुसार शेळ्यांचे कळप मर्यादित  ठेवणे

Øशेळी दुध –मांस ह्यांकरीता आधुनिक प्रक्रिया गृहे स्थापन करण्यांस प्रोत्साहित करणे.

बायफ शेळी विकास कार्यक्रम

 •बायफ देशांतील विविध राज्यामध्ये शेळी विकास  कार्यक्रम राबवीत आहे त्याची प्रमुख उद्दिष्टये खालील प्रमाणे,

•भूमिहीन, अल्प आणि अत्यल्प , आदिवासींचे आर्थिक जीवनमान उंचावणे ,

•महिला आणि बालकांमधील कुपोषण निर्मुलन,

•महिलांचे सबलीकरण ,  

•पर्यावरण रक्षण,

•शेळ्यांचे अधिक उत्पादनशील संख्येने लहान कळप ठेवणे ,

•

•उत्पादन वाढीसाठी नाविन्यपूर्ण कल्पना अमलांत आणणे ,

•शेळीपालन व्यवसाय पर्यावरण पूरक होण्यासाठी बंदिस्त